Toch wil dit niet zeggen dat ons enkel zwijgen rest. Uiteindelijk heeft ook de hiervoor aangehaalde Wittgenstein dit ingezien. Wij mensen leven ons leven, zoeken, vinden en geven zin en inspiratie aan ons leven in de wijze waarop we met onszelf, met elkaar en de wereld rondom ons communiceren. Stilte is daarbij een van de communicatievormen.
Waarover ik ook heb gesproken is de analytische methode. Zoals opgemerkt, het inherent reductionisme heeft zo zijn beperkingen, maar in zoverre je die beperkingen mee kan wegen is deze methode succesvol gebleken bij die aspecten van de werkelijkheid die voor ons toegankelijk zijn. Voor het verkrijgen van inzicht en voor het toetsen en onderzoeken van modellen die deze werkelijkheid proberen te verklaren.
Waar de analytische methode op haar grenzen stuit is in de verklaring van emergentie. Nu is het niet zo dat ik denk dat emergentie niet verklaart kan worden met de analytische methode, dat kan denk ik wel, wat de analytische methode niet kan, is tegelijkertijd zowel een emergentie verklaren als het emergent verschijnsel dat verklaard is in haar analyse beschouwen. Op dat moment ontstaan er conflicten tussen de verschillende beschouwingsniveau's waarbij het niet meer vaststelbaar is welke interpretatie de juiste moet zijn. De geanalyseerde werkelijkheid kent de onderscheiden niveau's niet. Niveau's bestaan niet, ze vormen een voor ons noodzakelijk onderdeel van de beschouwing. De werkelijkheid doet, en kleurt niet speciaal binnen de lijntjes. Overigens, natuurlijk, ook "emergentie" bestaat niet in de werkelijkheid, maar enkel in onze beschouwing (in zoverre de beschouwing zelf hier als niet-werkelijk wordt beschouwd, maar natuurlijk altijd in de werkelijkheid een drager kent in de beschouwer).
Emergentie is daarmee een lastig maar tegelijkertijd ook fascinerend verschijnsel dat in onze werkelijkheid op allerlei verschillende niveau's wordt onderscheiden. Ik denk dat mijn bewustzijn, mijn perspectief, zoals ik dit eerder ook heb genoemd, uiteindelijk beschouwd kan worden als een emergent verschijnsel. Een emergentie van het leven, zelf een emergent verschijnsel. Overigens, leven en niet-leven vormen een niet-werkelijk onderscheid in het licht van deze beschouwing van emergentie, en ook fysische verschijnselen zijn als emergenties te beschouwen. In de verklaring van bewustzijn als emergent verschijnsel neemt zelfverwijzing, recursie een belangrijke plaats in.
Even kort door de bocht de zaken op een rij:
- Mutatie, ofwel chaos, als motor van ontwikkeling.
- Eiwitten die als matrijzen fungeren voor de vorming van eiwitten.
- Recursie, als onderdeel van het mechanisme, eiwitten die matrijs zijn voor zichzelf kopiëren zichzelf.
- Deze recursie wordt evolutionair “aangemoedigd”, immers deze eiwitten houden zichzelf in stand.
- Ergens ontstaat een wederkerigheid, niet alleen tussen verschillende samenwerkende eiwitten, maar ook in het reproductie mechanisme van het eiwit. Hiermee een vorm van sexuele selectie, en daarmee verder richtinggevend voor het natuurlijk mutatie proces.
- Vervolgens: eiwitten die een milieu om zich heen vormen waarbinnen het kopieergedrag een vruchtbare voedingsbodem vindt. Dan het samengaan en de samenwerking van verschillende en gespecialiseerde eiwitclusters in de organisatie van een cel. Met daarbinnen een eiwitstructuur, DNA, die zichzelf kan kopiëren en de informatie bevat voor de samenwerking in de cel.
- Het organisme als samenwerking van gespecialiseerde cellen met daarbinnen een gespecialiseerd orgaan, het centraal zenuwstelsel, voor coördinatie en instandhouding van dit organisme (Homeostase).
- Daarmee ontwikkelt dit centraal zenuwstelsel zich een afbeelding van het organisme en van het functioneren van dit organisme, een bewustzijn, en daarbinnen van het functioneren van de coördinatie van dit organisme, een zelfbewustzijn.
Hoe de niveau's en hoe de recursie precies georganiseerd zijn is hier niet van belang. Het gaat mij hier om het principe van de emergentie als verklaringsmodel voor het ontstaan van zowel leven als bewustzijn. Recursie is daarbij een opvallend mechanisme, juist omdat het de verschillende beschouwingsniveau's doorkruist.
Een interessante vraag is, of deze ontwikkeling tot bewustzijn (bewust zijn) zoals we die bij onszelf kunnen onderkennen een lijn is die doorgezet kan worden door ons zelf. Zijn wij mensen in staat om in onze communicatie met onszelf, met elkaar en onze wereld, om dit bewustzijn te tillen naar een "hoger niveau"?
Kunnen wij, met reflectie op onszelf, elkaar en op de wereld, door het aangaan van wederkerige relaties, een gezamenlijk bewustzijn vormen? Of maken we sowieso al onderdeel uit van een gezamenlijk bewustzijn, en behoeven we ons dit slechts bewust te zijn, maar wat zou dat dan inhouden?
Ik denk dat dat uiteindelijk de belangrijkste vragen zijn voor ons denken: hoe wij onze perspectieven, ons bewustzijn, al dan niet delen of kunnen delen.